Het Brabantse dorp Oisterwijk
  en Operatie Market Garden

 

                                     Rondom het vliegveld

 

Het Zand;

 

Het Zand is een natuurgebied in de buurt van het dorp Alphen dat bestaat uit een heuvelachtig terrein met bossen en heidevelden. Op het hoogste punt, 33 meter boven NAP, bouwde de Duitsers een uitkijkpost. Het was een houten toren met daarop een wachtruimte. Twee Duitse militairen moesten vanaf deze toren het luchtruim voortdurend met kijkers in de gaten houden. Vanuit deze uitkijkpost hadden zij een directe verbinding met het vliegveld. Met de komst van Kamp Bisam werden de waarnemingen minder, maar de post is tot het einde van de oorlog bemand gebleven. De toren is na de oorlog nog enige tijd in gebruik gebleven als brandtoren maar werd uiteindelijk afgebroken. Het Zand is nu een groot recreatiegebied.

Kampstraat;

 

In het bosgebied in Rijen, tussen de spoorlijn en de rijksweg van Tilburg naar Breda, begon men in 1941 met de bouw van de ‘Siedlung’ (woonwijk). De gebouwen in deze woonwijk werden in de hoofdzaak bewoond door de vrouwenafdeling van de Duitse luchtmacht, de zogenaamde Luftwaffe-helferinnen. Deze vrouwen, vaak vrijwilligers om het tekort aan bezetting aan te vullen, werden o.a. ingezet als verkeer en gevechtsleiding, in de verpleging en als secretaressen. Ook werden ze in groepsverband ingezet als zoeklicht bedieningseenheid bij de luchtruim afluister eenheden als bediensters van rde adarapparatuur en zelfs als luchtafweereenheid op Flak batterijen. Ze werden dan gevormd tot Flak waffe-helferinnen. Ondanks het feit dat ze niet tot de strijdkrachten behoorde moesten zij zich wel verplichten tot de militaire regelgeving en militaire discipline. De gebouwen in de woonwijk waren meest versterkte woningen en ook als zodanig in gebruik. Na de overhaaste vlucht van de Duitsers in 1944 werden vele gebouwen door hen vernield. Heden ten dage staan er nog maar een paar originele woningen en is de Kampstraat deel geworden van een gewone Rijense woonwijk.

 

 

 

 

 

Fliegerhorst Gilze-Rijen, deel III

      Vliegveld in oorlogstijd

Munitie opslag;

 

De dagelijkse behoefte aan bommen en munitie lag niet opgeslagen op het vliegveld maar in een bosperceel aan de Vijfeikenweg in Rijen. Dit bosperceel lag, komende vanaf het vliegveld, driehonderd meter voorbij de spoorwegovergang links en rechts van de Vijfeikenwegweg. Het terrein was omgeven met versterkte hekwerken en had een zware bewaking. De opslag van de munitie en bommen gebeurde op eenvoudige in het terrein voorkomende glooiingen. De echte grootte opslag van munitie en bommen was te vinden in een depot tussen Loon op Zand en Kaatsheuvel. Dit depot werd M.A.St. (Munitions Ausgabe Stelle) genoemd en was tussen 1942-1944 een distributie plek voor de Duitse luchtmacht. Het complex werd in 1942 gebouwd onder leiding van Majoor Wagner en bestond uit vele bunkers en gebouwen. Het gebied was 75 hectare groot en door hekwerk en meerdere rijen prikkeldraad afgezet. Het terrein lag vlakbij de Langstraat spoorlijn die voor de distributie gebruikt werd.

 

 

 

 

 

Vrouwen Flak embleem

Het complex aan de Vijfeikenweg in Rijen had een aansluiting op de spoorbaan van Tilburg naar Breda. Dagelijks reden vrachtwagens tussen deze opslagplaatsen heen en weer om de munitie en bom voorraden op peil te houden. De aanvoer van munitie vanuit Duitsland gebeurde per spoor en regelmatig werd zo’n munitietrein aangevallen door de geallieerden. Er gebeurde ook een aantal grote ongelukken met munitietreinen in Rijen wat grote schade tot gevolg had in de omgeving van het station. In de zomer van 1942 bijvoorbeeld toen op 30 mei rond middernacht drie wagons van de munitietrein ontplofte en een jaar later op 30 juli toen een Duitse munitietrein de lucht inging tussen de steenfabriek en de overweg. Op ‘Dolle Dinsdag’, op 5 September 1944, bliezen de Duitsers het hele Mast complex in Kaatsheuvel op uit angst dat het in geallieerde handen zou vallen na berichten dat deze Nederland al zouden zijn binnengevallen. Die ochtend bliezen de Duitsers de gebouwen en de aanwezige munitie en bom voorraad op. De vernietiging werd voltooid door geallieerde luchtbombardementen aan het eind van de oorlog.

Een aantal ontplofte wagons van een munitietrein in Rijen.

Compenseerschijf/ Flugzeug compass kompensierscheibe;

 

In de noordoosthoek van het vliegveld werd door de Duitsers een compenseerschijf gebouwd van het type ND 12/30 Ae. Het was een rond platform met daaronder een gemetselde put van 3 meter diep met een machinekamer. Daarboven lag een houten platform met een doorsnede van 15 meter. Op het platform stond een houten slede waarop een vliegtuig precies horizontaal opgesteld kon worden. Daarna kon men d.m.v. het verdraaien van het platform de eventuele kompasafwijkingen corrigeren. Een betonnen en gemetselde put met aan de bovenzijde een bronzen ring met aanduidingen van de kompasstreken en verdeeld in graden, minuten en seconden was de basis van het geheel. De platform constructie was geheel gemaakt van hout, zonder gebruik te maken van metalen onderdelen. Alle verbindingen en draaiende en bewegende delen waren van koper of brons. Dit was gedaan omdat metalen delen afwijkingen aan het kompas gaven. Door het draaien van het platform met daarop een vliegtuig, horizontaal opgesteld door de staart op een houten slede te plaatsen, kon d.m.v. de bronzen ring met graden, minuten en seconden het kompas zeer nauwkeurig worden afgesteld. De Duitsers hadden op meerdere vliegvelden zo’n platform maar omdat deze schijf de enige overgebleven schijf in de wereld is (de overige op de andere vliegvelden zijn geruimd of vernietigd) is deze redelijk uniek. Doordat de put vol water staat is het houtwerk door de jaren goed geconserveerd gebleven en is het geheel nog in goede staat. De ‘Gradzahlenschilder’ (graden ringen) zijn er nog; twee rijen met nummers voor ‘Kompensieren’ (kalibreren van het vliegtuigkompas) en ‘Funkbeschicken’ (kalibreren van het vliegtuig radiokompas). Heden ten dage staat het bouwwerk als monument en militair erfgoed geregistreerd.

 

Een doorsnee schaalmodel van de compenseerschijf zoals het er uitzag.

Reserve vliegveld;

 

In 1944 begonnen de Duitsers in te zien dat door de vele bombardementen op het vliegveld de landingsbanen vaak niet gebruikt konden worden en dat er een alternatief moest komen. In April van 1944 begon men tussen Tilburg en Dongen langs het Wilhelminakanaal een landingsterrein aan te leggen. Dit was vooral nodig als terugkerende vliegtuigen niet op Gilze-Rijen konden landen.

 

Kaart van Gilze-Rijen uit 1942.
Kaart van Gilze-Rijen uit 1944.
De huidige situatie van het monument de compenseerschijf.
Fliegerhorst Gilze-Rijen, part III